Obrona konieczna i jej granice – wszystko, co należy wiedzieć 

Wokół pojęcia obrony koniecznej pojawiło się przez lata wiele mitów i kontrowersji. Choć większość z nas wie, że taka figura funkcjonuje w polskim prawie, niewiele osób ma pojęcie, w jakich okolicznościach ma ona zastosowanie i jakie są jej granice. W poniższym tekście wyjaśniamy, czym w gruncie rzeczy jest obrona konieczna, które akty legislacyjne ją regulują, jakie są warunki jej zaistnienia, a także jakie są jej granice i co grozi za ich przekroczenie.    

Obrona konieczna jest jednym z tzw. kontratypów, czyli okoliczności wyłączających karną bezprawność czynu. W dużym uproszczeniu oznacza to, że zaistnienie takiego zachowania wpasowującego się w ramy czynu zabronionego, nie jest traktowane jako przestępstwo. Osoba stosująca więc obronę konieczną nie może być za nią ścigana, bo z punktu widzenia prawa nie przekroczyła żadnych przepisów, a jej czyn nie jest bezprawny.

Czym jednak w zasadzie jest obrona konieczna? To nic innego, jak działania mające odeprzeć bezpośredni, rzeczywisty i faktycznie bezprawny zamach na dobro chronione prawem. Inaczej rzecz ujmując – jest to każde działanie, mające na celu odeprzeć lub zaniechać zamach napastnika na zdrowie lub życie potencjalnej ofiary, jej dobra majątkowe itd.

Prawo do takiej obrony gwarantuje obowiązujący w Polsce Kodeks karny. Zgodnie z artykułem 25.:

§ 1. Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. § 2. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. § 2a. Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej, odpierając zamach polegający na wdarciu się do mieszkania, lokalu, domu albo na przylegający do nich ogrodzony teren lub odpierając zamach poprzedzony wdarciem się do tych miejsc, chyba że przekroczenie granic obrony koniecznej było rażące. § 3. Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.

Prawo do obrony koniecznej stanowi jedno z podstawowych praw człowieka.

Warunki obrony koniecznej

Aby odparcie ataku na swoje dobra mogło zostać zakwalifikowane jako obrona konieczna, muszą zostać spełnione odpowiednie warunki. Przede wszystkim, zachowania wymierzone w kierunku osoby podejmującej się obrony, muszą mieć charakter bezprawny. Oznacza to, że dany czyn jest sprzeczny z obowiązującym w naszym kraju prawem i za jego dokonanie grożą konkretne konsekwencje karne.

Jak zostało wspomniane obrona konieczna ma na celu odeprzeć atak bezpośredni oraz rzeczywisty. Pierwszy z warunków oznacza, że zamach musi nieść za sobą bezpośrednie niebezpieczeństwo zaistnienia. Rzeczywistość polega natomiast na tym, że atak musi miech charakter przedmiotowy, a nie podmiotowy. Inaczej rzecz ujmując – zamach musi faktycznie zaistnieć, a nie być np. urojeniem potencjalnego pokrzywdzonego. 

Konieczność obrony koniecznej

Konieczność obrony koniecznej definiuje się jako działanie w taki sposób i takimi środkami, jakie w danej sytuacji są niezbędne do odparcia zamachu na własne dobra. Aktualnie toczy się spory legislacyjne dotyczące tego, czy obrona konieczna ma charakter samoistny czy subsydiarny. W pierwszym przypadku odparcie ataku kosztem napastnika jest usprawiedliwione samym bezkarnym i bezpośrednim zamachem na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Przy subsydiarności konieczność obrony koniecznej wynika jedynie wtedy, gdy jest to jedyny racjonalny sposób uniknięcia zamachu. Istnieje również względna subsydiarność obrony koniecznej, co oznacza, że wolno z niej korzystać tylko wtedy, gdy jest to konieczne, przy czym ostatni z warunków wydaje się nieco nieprecyzyjny i należy odczytywać go jako racjonalnie z punktu widzenia społecznych przekonań i odczuć.

Zobacz także: Odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie – co warto wiedzieć?

Granice obrony koniecznej

Określając granice obrony koniecznej, należy podkreślić, że celem tego rodzaju defensywy jest zawsze odparcie ataku na swoje dobra. Tak naprawdę granicę obrony koniecznej wyznacza sam napastnik i rodzaj dokonywanego przez niego zamachu. Reakcja na takie zachowanie zawsze powinna być współmierna do niebezpieczeństwa wynikającego z ataku. Dotyczy to zarówno zakresu użytej siły, jak i użytego środka na odparcie zamachu. Obrona konieczna nie może w żaden sposób zaistnieć kosztem osób trzecich.

Co grozi za przekroczenie granic obrony koniecznej?

Granice obrony koniecznej mogą zostać przekroczone na dwa sposoby:

• niewspółmierność – siła obrony lub jej sposób jest niewspółmiernie większa od przeprowadzonego ataku na dobra chronione prawem (tzw. eksces intensywny);
• obrona w nieodpowiednim czasie – przeprowadzona za wcześnie lub za późno (tzw. eksces ekstensywny).

Przekroczenie granic obrony koniecznej i tym samym naruszenie dóbr napastnika stanowi przestępstwo. Polskie prawo nie definiuje jednak osobno kar za tego rodzaju czyn. Konsekwencje zależne są od tego, w jaki sposób granice obrony koniecznej zostały przekroczone oraz w jaki sposób naruszyły dobra napastnika.

Co istotne – sprawy dotyczące przekroczenia granic koniecznej wymagają szczególnie uważnej analizy wszelkich okoliczności zaistnienia danego przypadku. Z racji tego, że przestępstwo tego rodzaju nie jest popełniane z własnej winy, są może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Ponadto jeśli przekroczenie granic jest wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami zamachu (afekt asteniczny), wówczas sprawca nie podlega karze. To samo tyczy się sytuacji, gdy przekroczenie granic obrony koniecznej nie było rażące i wiązało się z odparciem zamachu polegającego na naruszeniu miru domowego lub zamachu poprzedzonego takim naruszeniem.

Co jeszcze warto wiedzieć o obronie koniecznej?

Obrona konieczna jest prawem każdego obywatela, ale nie jego obowiązkiem. Należy z niej korzystać tylko i wyłącznie wtedy, gdy chce się odeprzeć rzeczywisty, bezprawny i bezpośredni atak napastnika. Warto pamiętać, że nie każde zachowanie może być zakwalifikowane jako obrona konieczna. Jeśli istnieje podejrzenie przekroczenia jej granicy, konieczna jest dokładna analiza konkretnego przypadku i wykazanie, że działanie mieściło się w ramach defensywy własnego dobra przed rodzajem ataku jasno określonego przepisami prawa. Zwykle w takich sytuacjach warto zgłosić się po profesjonalną pomoc prawną. Jeśli potrzebują Państwo wsparcia w tym zakresie, zapraszamy do kontaktu z naszą Kancelarią.

Sprawdź także: Co grozi za posiadanie narkotyków?

Potrzebujesz pomocy prawnej? Zgłoś się do nas!

Kancelaria prawna Wrocław Sobota Jachira – biuro@sobotajachira.pl