To właściwie rewolucja w prawie spadkowym, na którą czekaliśmy od lat. Do przyczyn uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia ustawodawca dodał bowiem osoby, które nie wykonują swoich obowiązków finansowych i rodzinnych wobec spadkodawcy. Tym samym nowe przepisy stają się dodatkową bronią w walce z osobami łamiącymi podstawowe zasady życia społecznego i nie pozbawiając przy tym korzyści spadkobierców wykluczonego.

Nowelizacja Kodeksu cywilnego i niektórych innych ustaw z 28 lipca 2023 r. (Dz. U. 2023 poz. 1615), która weszła w życie 15 listopada 2023 r. wprowadza m.in. zmiany w prawie spadkowym. Jedną z bardziej znaczących, w naszej ocenie, jest ta dotycząca niegodności dziedziczenia. Zapraszamy do zapoznania się z poniższym tekstem, w którym na pytania odpowiada nasz ekspert, kierownik zespołu roboczego adw. dr Mateusz Szymura i wyjaśnia zmiany.

Czym jest niegodności dziedziczenia i co różni ją od wydziedziczenia?

Nieprawidłowe zachowanie potencjalnego spadkobiercy może znaleźć swój wyraz w decyzji spadkodawcy o jego pominięciu w testamencie, a w przypadku najbliższych spadkobierców także o ich wydziedziczeniu, czyli pozbawieniu ich praw do zachowku.

Istnieje jednak w polskim prawie spadkowym instytucja, która umożliwia pozbawienie spadkobiercy jego pozycji bez decyzji spadkodawcy. Jest nią niegodność dziedziczenia uregulowana w artykule 928 Kodeksu cywilnego.

Stwierdzenie, że spadkobierca jest niegodnym dziedziczenia ma na celu wyeliminowanie sytuacji, w której uzyskanie przez niego korzyści ze spadku powszechnie uznawano by za sytuacje niesłuszną, a nawet niemoralną. Można więc powiedzieć, że omawiana instytucja jest swoistym wentylem bezpieczeństwa, który pozwala na uniknięcie sytuacji, które były niezgodne z zasadami współżycia społecznego.

Jakie są konsekwencje uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia?

Spadkobierca może zostać uznany za niegodnego na podstawie wyroku sądu, w postępowaniu które zostanie zainicjowane przez osobę zainteresowaną – to nieostre określenie oznacza, że osobą uprawnioną do wytoczenia takiej sprawy będzie nie tylko inny spadkobierca, który może mieć interes majątkowy w uznaniu innej osoby za niegodną dziedziczenia, ale również osoba, której zmarły spadkodawca był zwyczajnie bliski.

Konsekwencją uznania spadkobiercy za niegodnego jest wyłączenie go z dziedziczenia tak jakby nie dożył otwarcia spadku – jest to więcej fikcja prawna uznania, że potencjalny spadkobierca zmarł przed spadkodawcą. Konstrukcja ta jest o tyle ważna, że prowadzi do pozbawienia uprawnień spadkowych jedynie osoby, której zarzuca się naganne zachowanie, jednocześnie nie ingeruje w uprawnienia spadkowe nikogo innego. A mówiąc już praktycznie – co do zasady w miejsce „niegodnego” będą dziedziczyć jego dzieci.

Przed przejściem do omówienia przesłanek uznania spadkobiercy za niegodnego warto poczynić jeszcze jedną uwagę ogólną. Wszystkie opisane poniżej zachowania są bez wątpienia naganne. Jednocześnie ustawodawca, chcąc możliwie najpełniej uwzględnić wolę spadkodawcy, uznał iż niemożliwym jest uznanie spadkobiercy za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył, o czym mówi artykuł 930 Kodeksu cywilnego. Ustawodawca, patrząc na tą kwestie wyjątkowo pragmatycznie oraz zdając sobie sprawę, że do takie przebaczenia zdarzają się nawet na łożu śmierci, w art. 930 § 2 kc zaznacza, że do przebaczenia nie jest potrzebna zdolność do czynności prawnych spadkodawcy, ale wystarczające jest, aby akt przebaczenia został przez niego uczyniony z dostatecznym rozeznaniem.

Jaki są klasyczne przesłanki uznania spadkobiercy za niegodnego?

Omawiany przepis kodeksu cywilnego cieszył się do ubiegłego roku wyjątkową trwałością, bowiem trzy dotychczasowe przesłanki uznania spadkobiercy za niegodnego zostały sformułowane w pierwotnej wersji kodeksu cywilnego w roku 1964 r. i nie uległy od tej pory zmianą.

Zaliczamy do nich:

• Dopuszczenie się popełnienia przeciwko spadkodawcy umyślnie ciężkiego przestępstwa (art. 928 § 1 pkt 1 kc)
• Czynności związane z procesem sporządzania testamentu – a zatem nakłonienie podstępem lub groźbą do sporządzenia testamentu określonej treści bądź odwołania już sporządzonego, a także przeszkadzania spadkodawcy w sporządzeniu testamentu (art. 928 § 1 pkt 2 kc)
• Czynności związane z samym testamentem, które polegają bądź na jego ukryciu czy zniszczeniu, a także na jego przerobieniu i posłużeniu się tak zmienionym dokumentem (art. 928 § 1 pkt 3 kc)

Jakie zmiany wprowadzono i jakie były tego przyczyny?

Ustawą z dnia 28 lipca 2023 r. (ustawa o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2023 poz. 1615) wprowadzono dwie nowe podstawy uznania spadkobiercy za niegodnego, a którymi są:

• uporczywe uchylanie się przez spadkobiercę od wykonywania względem spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego (art. 928 § 1 pkt. 4 kc)
• sytuacja w której spadkobierca uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą (art. 928 § 1 pkt. 5 kc)

W zakresie pierwszej przesłanki warto zauważyć, że ustawodawca zawęził ją jedynie do tych sytuacji, w który obowiązek alimentacyjny wynika ze szczególnej podstawy prawnej, takiej jak umowa, ugodą bądź wyrok sądu. Tym samym niewystarczające jest nierealizowanie obowiązku, który wynika jedynie z zasad współżycia społecznego.

Przeciwną uwagę można sformułować względem drugiej z podstawa – określenia „piecza” jest z punktu widzenia systemu prawnego semantycznie szersze od słowa „opieka”, a zatem obowiązek, którego niedopełnienie może stanowić podstawę uznania spadkobiercy za niegodnego znajduje swoje źródło w całej gamie zobowiązań wynikających z relacji rodzinny: będą się do niego zaliczać obowiązki wynikające z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Autorzy nowelizacji, w uzasadnieniu projektu wskazują, że z uwagi na wyjątkowy charakter przepisu oraz ustawowo zamknięty katalog przesłanek niegodności, konieczna stałą się ingerencja ustawowa, która uzupełni katalog nieetycznych zachowań spadkobiercy o jego zaniedbania w dwóch sferach relacji rodzinnych: ekonomicznej oraz osobistej.

Potrzebujesz konsultacji w sprawie spadkowej? Skontaktuj się z nami!